Το πανεπιστήμιο ως εστία παιδείας
Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (Νέες Εποχές)4 Μαΐου 2003
Λέμε συχνά, και δεν είναι σχήμα λόγου, ότι «τα πάντα είναι θέμα παιδείας». Γιατί ό,τι κι αν εξετάσεις, και το πιο (φαινομενικά) απομακρυσμένο θέμα, τελικά - άμεσα ή έμμεσα - ανάγεται σε ζήτημα παιδείας, με την πιο ευρεία της έννοια. Αν όμως αυτό ισχύει, άλλο τόσο ισχύει ότι η συστηματικά και ουσιαστικά οργανωμένη παιδεία, άμεσα ή έμμεσα πάλι, ξεκινά από τον χώρο του πανεπιστημίου. Γι' αυτό και το πανεπιστήμιο πρέπει πρώτα και πάνω απ' όλα να είναι εστία παιδείας, εστία που να εκπέμπει μηνύματα παιδείας, να πείθει, να κινητοποιεί, να διδάσκει, να δείχνει τον δρόμο, να προβληματίζει και, προπάντων, να εμπνέει διδάσκοντες και διδασκομένους, πολίτες και πολιτεία.
Ο πανεπιστημιακός κάθε βαθμίδας είναι εξ ορισμού πανεπιστημιακός δάσκαλος, αφού κύρια αποστολή του είναι να διδάξει την επιστήμη του στους φοιτητές. Δεν νοείται πανεπιστημιακός που δεν μπαίνει σε αίθουσα, εργαστήριο ή κλινική για να διδάξει. Κι είναι αυτό προνόμιο των επιστημόνων τού πανεπιστημίου να μεταδίδουν την επιστημονική γνώση σε νέους ανθρώπους, από τους οποίους αρύονται με τη σειρά τους - γιατί η πανεπιστημιακή διδασκαλία είναι κατ' εξοχήν διεπιδραστική σχέση - ευκαιρίες αναστοχασμού και επανεκτίμησης καθώς και ιδέες για περαιτέρω έρευνα. Η διδασκαλία βρίσκεται στο επίκεντρο τής λειτουργίας και τού σκοπού τού πανεπιστημίου, απευθυνόμενη δε σε νέους με ώριμη πια σκέψη και με την προπαιδεία της βασικής εκπαίδευσης αποτελεί πράγματι ό,τι έχει αποκληθεί «ανώτατη παιδεία». Είναι η τρίτη βαθμίδα παιδείας, η τριτοβάθμια εκπαίδευση, η πιο απαιτητική, αφού εισάγει τον νέο στην εξειδικευμένη γνώση, στην κατάκτηση ενός συγκεκριμένου χώρου γνώσεων, σε κλάδο επιστήμης. Και είναι επίσης ο χώρος στον οποίο μορφώνονται και διαμορφώνονται οι δάσκαλοι όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης.
Μιλούμε για απαιτητική μορφή παιδείας, γιατί ο ρόλος τού πανεπιστημιακού είναι διττός: η διδασκαλία που ξεκινάει και στηρίζεται στην έρευνα και η έρευνα που εμπνέεται και ενισχύεται από τη διδασκαλία. Η ανατροφοδότηση και η αμοιβαιότητα διδασκαλίας και έρευνας είναι το χαρακτηριστικό τής ανώτατης παιδείας. Γι' αυτό και η βασική κυρίως έρευνα δεν αποτελεί «πολυτέλεια» για το πανεπιστήμιο αλλά τρόπο υπάρξεως. Οπως και η εφαρμοσμένη έρευνα που ανοίγει νέους δρόμους με κοινωνικές προεκτάσεις. Γι' αυτό και κύρια αδυναμία του ελληνικού πανεπιστημίου - και σημείο διαφοράς από τα καταξιωμένα ξένα, αμερικανικά κυρίως, πανεπιστήμια - παραμένει το χαμηλό ύψος χρηματοδότησης τής έρευνας, μολονότι υπάρχει ουσιώδης διαφορά σε σχέση με το παρελθόν.
Ζώντας στον αιώνα της κοινωνίας τής πληροφορίας, ο χώρος όπου κατ' εξοχήν παράγεται, εμπεδώνεται και διαχέεται η πληροφορία υπό μορφήν συστηματοποιημένης γνώσης είναι το πανεπιστήμιο. Από αυτό κυρίως εκπηγάζει ο πλούτος και η καλλιέργεια των γνώσεων για να περάσουν στην περαιτέρω προώθηση και αξιοποίησή τους. Ιατρική, θετικές επιστήμες, τεχνολογία, ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες κ.λπ. παράγουν και εκπέμπουν γνώσεις μέσα από τους πανεπιστημιακούς χώρους. Στους ίδιους χώρους ανδρώνονται τα στελέχη που κινούν τη δημόσια διοίκηση, τον πολιτικό χώρο, τον επιχειρησιακό κ.ά. Ετσι το πανεπιστήμιο γίνεται καθοριστικός χώρος, σημείο αναφοράς για τη ζωή μιας χώρας.
Εχει επισημανθεί από τα αρχαία χρόνια ότι η επιστήμη δεν μπορεί να χωριστεί από την αρετή γιατί τότε καταντά να είναι «πανουργία». Η επιστήμη δηλ. δεν υφίσταται έξω από τη σφαίρα των ηθικών αρχών και αξιών. Η επιστήμη συνυπάρχει και καθοδηγείται απ' αυτές, γιατί διαφορετικά ζούμε τις εκτροπές των πορισμάτων της που φθάνουν σε εφαρμογές όπως η ατομική βόμβα, τα πυρηνικά όπλα ή η γενικότερη καταστροφή τού περιβάλλοντος. Γι' αυτό και η καλλιέργεια και μετάδοση τής επιστήμης στο πανεπιστήμιο δεν πρέπει να χωρίζεται από την παράλληλη αναφορά στις ηθικές αρχές που διέπουν την επιστημονική γνώση και τις εφαρμογές της.
Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ευρύτερα ότι το πανεπιστήμιο ως χώρος παιδείας είναι μαζί και χώρος τού πνεύματος. Γιατί μιλώντας για αρχές και αξίες μπαίνεις στο σύστημα αρχών και αξιών που συνιστά ό,τι καλούμε πολιτισμό. Αρχές και αξίες όπως η δημοκρατία, η δικαιοσύνη, η αξιοκρατία, η ελευθερία, η ισότητα, η ηθική, η αξιοπρέπεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα, ο σεβασμός στους νόμους, τα δικαιώματα τού πολίτη κ.λπ. διδάσκονται και θεμελιώνονται στην πανεπιστημιακή διδασκαλία. Αλλά και οι τέχνες και τα γράμματα, το ευρύτερο φάσμα τού πνευματικού πολιτισμού, τής καλλιέργειας τού πνεύματος (culture) περνάει και διαχέεται μέσα από το πανεπιστήμιο. Γιατί πώς μπορείς αλλιώς να καλλιεργήσεις την προσωπικότητα τού φοιτητή, πώς μπορείς να τον κάνεις να νιώσει την ευθύνη τού επιστήμονα, αν παράλληλα με την επιστημονική γνώση δεν καλλιεργήσεις την ψυχή και το πνεύμα, τις κοινωνικές, τις ηθικές και τις αισθητικές ακόμη ευαισθησίες τού αυριανού επιστήμονα και δυνάμει ταγού τής αυριανής κοινωνίας;
Πανεπιστήμιο που δεν ακτινοβολεί και πολιτισμό μαζί με την επιστήμη κινδυνεύει να μετατραπεί σε στυγνό τεχνοκρατικό ίδρυμα παραγωγής ξηρών γνώσεων. Η καθολικότητα και το συνεχές της γνώσης, η universitas και το continuum, στην υπηρεσία τού ανθρώπου είναι η επίγνωση που διακρίνει τον αληθινό επιστήμονα και το πραγματικό πανεπιστήμιο που τον διαμορφώνει. Παιδεία, πνεύμα και επιστήμη είναι οι καθοριστικές έννοιες που συνιστούν, στη βαθύτερη και καίρια ουσία του, ό,τι ονομάζουμε Πανεπιστήμιο και Ανώτατη Εκπαίδευση.