Λεξικό κυρίων ονομάτων από το ΒΗΜΑ στις 6 Απριλίου

Το όνοµα τής χώρας τής ΝΑ. Ασίας µε πρωτεύουσα το Νέπιντο αποτελεί λόγια µεταφορά (απαντά στην Ελληνική από το 1831) τού γαλλικού Birmanie. Προήλθε από το εθνωνύµιο Birman (αγγλικό Burman), το οποίο ανάγεται στο βιρµανικό Bama(r), ονοµασία τού σινοθιβετικού φύλου που κυριαρχεί στη χώρα.

➞ Η ονοµασία Μιανµάρ (που υιοθετήθηκε από τη χώρα το 1989) προέρχεται από το αγγλικό Myanmar, το οποίο ανάγεται στο βιρµανικό Myanma, που αποτελεί επίσης ονοµασία τής κυρίαρχης εθνότητας τής χώρας. Και τα δύο εθνωνύµια (Bama(r) και Myanma) είναι αγνώστου ετύµου.

Το αρχαίο όνοµα Νικόλαος είχε αρχική σηµασία «(σχετικός µε) νίκη τού λαού», σύνθετο από τις λέξεις νίκη και λαός (πβ. κ. Νικόδηµος). Ήδη ελληνιστικό είναι το αντίστροφα σχηµατισµένο όνοµα Λαόνικος.

➞ Ο συνήθης συντοµευµένος τύπος του είναι Νίκος (ήδη ελληνιστικό Νῖκος). Άλλοι οικείοι τύποι και χαϊδευτικά: Νικόλας (ήδη αρχαίο), Νικολής, Νικολός, Κόλιας – Νίκη, Λία, Λίνα κ.ά. Σχηµατισµένο µε ξένη επίδραση είναι το θηλυκό Νικολέτα (πβ. γαλλικό Nico-lette, υποκοριστικό τού Nicole) µε συντοµευµένο τύπο Λέτα. Συχνά παράγωγα και σύνθετα επώνυµα: Νικολάου, Νικολαΐδης, Νικολάτος, Νικολέτος, Νικολόπουλος, Νικολούδης, Νικολίτσης, Νικολούλης – Παπα-νικολάου, Χατζη-νικολάου, Καρα-νικόλας, Νικολο-γιάννης κ.ά.

Το όνοµα τού δήµου τής Θεσσαλονίκης είναι λόγιο, σχηµατισµένο από το θηλυκό τού αρχαίου επιθέτου πυλαῖος «σχετικός µε την πύλη, την είσοδο». Αποτελεί ελεύθερη απόδοση τής παλαιότερης ονοµασίας Καπουτζήδες (από το τουρκικό kapıcılar «θυρωροί – τελωνοφύλακες», πληθυντικός τού kapıcı· απαντά επίσης ως Καπουτζίδα, Γκαψίδα), η οποία προσδιόριζε το χωριό κατά την περίοδο τής Τουρκοκρατίας, επειδή οι κάτοικοί του φύλασσαν τις πύλες τής Θεσσαλονίκης.

➞ Το 1926 η τότε κοινότητα επανέκτησε προσωρινά το αρχαίο όνοµα Στρέψα (πόλη που µνηµονεύεται ήδη από την αρχαιότητα, ότι βρισκόταν σε κοµβικό σηµείο τής περιοχής και αποτελούσε µέλος τής Α΄ Αθηναϊκής Συµµαχίας ή Ηγεµονίας), αλλά το 1928 µετονοµάστηκε Πυλαία. Αναγνωρίστηκε ως δήµος το 1982.

Το όψιµο µεσαιωνικό όνοµα Παναγιώτης προέρχεται από το όψιµο ελληνιστικό Παναγία, προσωνυµία τής µητέρας τού Χριστού. Ίσως προηγήθηκε ο σχηµατισµός τού θηλυκού Παναγιώτα, ενώ δεν αποκλείεται να συνέβαλε στον σχηµατισµό και ο εκκλησιαστικός τίτλος παναγιώτατος.

➞ Από το όνοµα έχει σχηµατιστεί πλήθος συντοµευµένων τύπων και υποκοριστικών: Παναγής, Πανάγος, Πάνος (Πανίκος, Πανούτσος), Γιώτης, Τάκης, Νώτης – Γιώτα, Γιούλα, Νώτα, Τούλα κ.ά. Συνήθη παράγωγα επώνυµα: Παναγιώτου, Παναγιωτόπουλος, Παναγιωτίδης, Παναγάκος, Παναγιωτάκος, Παναγιωτάκης, Παναγιωταράς κ.ά.

Το όνοµα τής πολιτείας των ανατολικών Η.Π.Α. πρωτοαπαντά στην Ελληνική το 1716 µε τον εξελληνισµένο τύπο Βιργινία, αλλά ήδη το 1671 µεταφρασµένο ως Παρθενία. Προέρχεται από το αγγλικό Virginia, το οποίο µάλλον ανάγεται στην προσωνυµία Virgin Queen «Παρθένα Βασίλισσα» τής βασίλισσας Ελισάβετ Α΄. Θεωρείται ότι ονοµάστηκε έτσι προς τιµήν τής βασίλισσας από τον Άγγλο εξερευνητή, συγγραφέα και πολιτικό Γουόλτερ Ράλεϊ (Sir Walter Raleigh, 1552-1618) µετά την πρώτη του αποστολή στην περιοχή το 1584.

➞ Ορισµένοι θεωρούν ότι ο Ράλεϊ έδωσε αυτή την ονοµασία στην περιοχή, επειδή το έδαφος φάνηκε εντελώς παρθένο και ανεξερεύνητο στα µέλη τής αποστολής, ενώ άλλοι εικάζουν ότι πρόκειται για προσαρµογή τού αλγκονκικού Wingina, τού ονόµατος ενός από τους πρώτους Ινδιάνους φυλάρχους που νίκησαν οι Άγγλοι άποικοι στις νέες αυτές περιοχές.

Το όνοµα τής πόλης και πρωτεύουσας τής περιφερειακής ενότητας Ηλείας ανάγεται στην υστεροµεσαιωνική περίοδο και οφείλεται σε πύργο που χτίστηκε στην περιοχή το 1512, γύρω από τον οποίο σχηµατίστηκε σταδιακά ο πρώτος οικισµός. Το τοπωνύµιο πρωτοαπαντά πιθανόν στο Χρονικόν τού Ζακυνθινού Ιωάννη Μάτεση. Μολονότι το Χρονικό γράφτηκε στις αρχές τού 18ου αιώνα, τοποθετεί το τοπωνύµιο στο 1687 (περίοδος Στ΄ Ενετοτουρκικού Πολέµου): «Ἰουνίου 15, ἦρθε ἕνα καΐκι ἀπὸ τὴ Μοθώνη καὶ εἶπε πὼς ἀποθάναν τρεῖς ἀπὸ πανοῦκλα εἰς τὸν Πύργο».

➞ Η ονοµασία Πύργος αποδίδεται σε κάποιον Καλαβρυτινό χριστιανό απροσδιόριστης εθνότητας, που ονοµαζόταν Γεώργιος ή Ιωάννης Τσερνότας / Τσερνωτάς / Τσορωτάς, ο οποίος είχε διοριστεί µπέης (Τσερνοτάµπεης) σε µεγάλα τιµάρια τής Δ. Πελοποννήσου και το 1512 έχτισε τον προαναφερθέντα πύργο σε λόφο τής σηµερινής πόλης, γύρω από τον οποίο σχηµατίστηκε σταδιακά ο πρώτος οικισµός.

Το όνοµα Δηµήτριος είχε ευρύτατη διάδοση στον χριστιανικό κόσµο εξαιτίας τού φερώνυµου αγίου που κατά την εκκλησιαστική παράδοση µαρτύρησε τον 3ο αιώνα στη Θεσσαλονίκη (τής οποίας είναι και πολιούχος). Ωστόσο, το όνοµα είναι αρχαίο (απαντά ήδη σε αρχαίες επιγραφές), προερχόµενο από το επίθετο δηµήτριος «σχετικός µε τη θεά Δήµητρα», που ανάγεται στο αρχαίο θεωνύµιο Δηµήτηρ / Δαµάτηρ / Δωµάτηρ (βλ.λ. Δήµητρα).

➞ Το όνοµα απαντά σήµερα κυρίως µε τον συνήθη τύπο Δηµήτρης. Άλλοι ενδεικτικοί οικείοι τύποι ή χαϊδευτικά: Δήµος (βλ.λ.), Μήτρος, Μήτσος, Μίµης (που προήλθε µε αναδίπλωση τής συλλαβής -µη- τού ονόµατος, οπότε η ετυµολογική του γραφή είναι Μήµης) κ.ά. Ενδεικτικά παράγωγα και σύνθετα επώνυµα: Δηµητρίου, Δηµητριάδης, Δηµητρόπουλος, Δηµητράκος, Δηµητρέλος, Δηµητρούσης – Μητσάκης, Μητσέας, Μητσόπουλος – Μητρόπουλος – Παπα-δηµητρίου, Χατζη-δηµητράκης, Καρα-µήτσος κ.ά.

Η πυκνοκατοικηµένη συνοικία των Αθηνών έχει λόγια ονοµασία (Παγκράτιον), που συναντάται προς το τέλος τού 19ου αιώνα ως Παγκράτι και Παγκράτης, αναφερόµενη στην περιοχή κοντά στον ποταµό Ιλισό και στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Θεωρείται ότι πρόκειται για αναβίωση ελληνιστικού τοπωνυµίου, αφού το 1953 ανασκάφθηκε στην περιοχή ιερό τού Παγκράτους (Ἡρακλέους) µε αναθηµατικές επιγραφές (όπως η επιγραφή SEG 44:139 τού 330 π.Χ.: Φίλων εὐξάµενος καὶ οἱ δροµεῖς Ἡρακλεῖ Παγκράτε[ι] [ἀ]νέθηκαν). Ορισµένοι µελετητές υποθέτουν ότι µε το όνοµα Παγκράτης (από το αρχαίο επίθετο παγκρατής «παντοδύναµος, πανίσχυρος») προσδιοριζόταν χθόνια θεότητα, τής οποίας η λατρεία συγχωνεύθηκε µε τού Ηρακλή.

➞ Τον 19ο αιώνα η περιοχή ήταν επίσης γνωστή µε την ονοµασία Βατραχονήσι / Βαθρακονήσι (στο οικιστικό σχέδιο τού 1886, που αποσκοπούσε στην επέκταση τού σχεδίου πόλεως των Αθηνών, ονοµαζόταν «συνοικία Βαθρακονησίου») λόγω των βατράχων που ζούσαν στη νησίδα τής κοίτης τού Ιλισού.

Με το όνοµα Καλλιόπη είναι κατ’ εξοχήν γνωστή η µυθική κόρη τού Δία και τής Μνηµοσύνης, µία από τις εννέα Μούσες, προστάτιδα τού έπους και τής λυρικής ποίησης. Το όνοµα είναι αρχαίο, σύνθετο από το λεξικό πρόθηµα καλλι- (που συνδέεται µε το επίθετο καλός) και το λεξικό επίθηµα -όπη, που ανάγεται στο ελλειπτικό ουσιαστικό *ὄψ, ὀπός «φωνή» (µαρτυρούνται µόνον οι πλάγιες πτώσεις ὀπός, ὀπί, ὄπα).

➞ Το ουσιαστικό *ὄψ δεν συνδέεται ετυµολογικά µε την όψη, αλλά µε το θέµα ἐπ- που υπάρχει στη λέξη ἔπος (όπως και µε το συνώνυµο λατινικό vox). Συνεπώς, το όνοµα σηµαίνει «καλλίφωνη». Συνήθη υποκοριστικά, οικείοι και συντοµευµένοι τύποι: Κάλλη, Πόπη, Πίτσα, Πιπίτσα, Κέλλυ, Καλή κ.ά.

Η συνοικία τού κέντρου των Αθηνών οφείλει την ονοµασία της σε στύλο ή κολονάκι (παλαιότερη γραφή κολωνάκι) που υπήρχε κοντά στην Πλατεία Δεξαµενής από παλιά και διατηρήθηκε εκεί ώς το 1938, προτού τοποθετηθεί στην πλατεία Φιλικής Εταιρείας (Κολωνακίου).

➞ Επρόκειτο για κατάλοιπο παλαιού εθίµου, πιθανόν µεσαιωνικού, κατά το οποίο µετά από λιτανεία προς αποτροπή επιδηµιών ή άλλων καταστροφών στηνόταν συνήθως µαρµάρινος στύλος ως ορόσηµο.