Γλωσσικές επιβιώσεις από τα Ελληνικά τής Μ. Εβδομάδας

Εκκλησιαστικές φράσεις, με μεταφορική και διευρυμένη (ενίοτε και παρηλλαγμένη) σημασία, που εμπλούτισαν την γλώσσα μας προσδίδοντας κύρος αλλά και εκφραστικότητα στον λόγο.

Αρκετές φράσεις με διευρυμένη μεταφορική χρήση σώζονται στην σημερινή Ελληνική, αυτούσιες ή διασκευασμένες, προερχόμενες από τα Ευαγγέλια και τους ύμνους τής Μεγάλης Εβδομάδος. Η παρακολούθηση των ακολουθιών των Παθών στις εκκλησίες από μεγάλο αριθμό πιστών, η υποβλητική ατμόσφαιρα, με δυνατά αφηγηματικά κείμενα των Ευαγγελίων και με μια πραγματικά υψηλή ποίηση που είναι η υμνολογία τής Μεγάλης Εβδομάδος, έχουν οδηγήσει ώστε να εντυπωθούν στην μνήμη και να περάσουν στην καθημερινή γλώσσα πολλές χαρακτηριστικές φράσεις από τα ακούσματα αυτά. Δίνω ένα μικρό δείγμα από αυτές, παραθέτοντας και ΤΑ ΕΡΜΗΝΕΥΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ ΜΟΥ.

Από τα ευαγγελικά κείμενα και τα τροπάρια τής ΜΕΓΑΛΗΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ χρησιμοποιούμε σήμερα τις φράσεις: «τα τού Καίσαρος τω Καίσαρι» (Ματθ. 22, 21) για την ανάγκη να αποδίδεται στον καθένα αυτό που πρέπει, που τού οφείλεται ή που τού αρμόζει· «προς το θεαθήναι» (Ματθ. 23, 5) μόνο για επίδειξη, για τα μάτια τού κόσμου· «διυλίζει τον κώνωπα και καταπίνει την κάμηλον» (Ματθ. 23, 24) για τους υποκριτές που επικρίνουν τα ασήμαντα σφάλματα και συγχωρούν ή παραβλέπουν βαρύτατα αμαρτήματα.

Από την ΜΕΓΑΛΗ ΤΡΙΤΗ: «μωραί παρθένοι» (Ματθ. 25, 2) για μη προνοητικούς ανθρώπους, που είναι απροετοίμαστοι να αντιμετωπίσουν κάτι σημαντικό.

Από τη Μεγάλη Τετάρτη: «ως πρόβατον επί σφαγήν» (τροπάριο που παραπέμπει στην Π.Δ., Ησαΐας 53, 7) για κάποιον που οδηγείται (από άλλους) σε βέβαιη καταστροφή, χωρίς να το γνωρίζει ή να το καταλαβαίνει ή χωρίς να διαμαρτύρεται.

Από την ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΤΑΡΤΗ: «το μεν πνεύμα πρόθυμον, η δε σαρξ ασθενής» (Ματθ. 26, 41) για άνθρωπο που έχει την θέληση να πράξει κάτι, αλλά εμποδίζεται (κυρίως από σωματική αδυναμία)· γενικότερα, για κάποιον που θέλει αλλά δεν μπορεί.

Τα περισσότερα είναι από την ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ: «διαρρηγνύω τα ιμάτιά μου» (Ματθ. 26, 65· «σχίζω τα ρούχα μου») διαμαρτύρομαι έντονα, υποστηρίζοντας την αθωότητα ή το δίκιο μου (συχνά με ειρωνική σημασία)· «μετά φανών και λαμπάδων» (Ιωάνν. 18, 3) σε πανηγυρική ατμόσφαιρα· «άρον, άρον» (Ιωάνν. 19, 15) αμέσως, γρήγορα, βιαστικά· «μνήσθητί μου, Κύριε» (Λουκ. 23, 42) για την έκφραση έκπληξης (πβ. και τις φράσεις «μέγας είσαι Κύριε!» και «έλα Χριστέ και Παναγιά!»)· «αντί τού μάννα, χολήν» (τροπάριο) για δήλωση αγνωμοσύνης προς τον ευεργέτη· «νίπτω τας χείρας μου» (από την πράξη τού Ποντίου Πιλάτου, Mατθ. 27, 24) για τους ανθρώπους που αποποιούνται κάθε ευθύνη, προτιμώντας να μην αναμιχθούν σε υπόθεση, στην οποία θα μπορούσαν να παρέμβουν· «ας όψεται» (Ματθ. 27, 24: «ὑμεῖς ὄψεσθε») για κάποιον που θεωρείται φταίχτης, υπαίτιος για δυσάρεστη κατάσταση· «κρανίου τόπος» (απόδοση τού εβραϊκού τοπωνυμίου Γολγοθάς, Ματθ. 27, 33) για τόπο όπου η ζωή είναι δυσβάσταχτη ή που θυμίζει σεληνιακό τοπίο· «τετέλεσται» (Ιωάνν. 19, 30) για περιπτώσεις στις οποίες επέρχεται το οριστικό τέλος μιας κατάστασης· «διά τον φόβον των Ιουδαίων» (Ιωάνν. 7,13) όταν ενεργεί κανείς µε συγκεκριμένο τρόπο, επειδή επαπειλείται κίνδυνος από γνωστά, υπονοούμενα από τον ομιλητή πρόσωπα ή καταστάσεις· «και έσται η εσχάτη πλάνη χείρων τής πρώτης» (Ματθ. 27, 64) το να ξανακάνει κανείς λάθος ή το να επαναλάβει προηγούμενο σφάλμα του είναι περισσότερο μειωτικό ή μπορεί να έχει χειρότερες συνέπειες από την διάπραξη ενός λάθους για πρώτη φορά.

Από την ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ: «ψέλνω/ ακούω τον αναβαλλόμενο» (από το τροπάριο Σὲ τὸν ἀναβαλλόμενον φῶς ὡς ἱμάτιον «Συ που φοράς το φως ως ιμάτιο»· ἀναβάλλομαι «περιβάλλομαι, ντύνομαι») για μακρά και διαρκή επίπληξη που κάνω (ψάλλω) ή δέχομαι (ακούω) από κάποιον. Εδώ αξίζει να παρατηρηθεί πώς άλλαξε στη λαϊκή χρήση η αρχική έννοια τής φράσης και από εύσημη έγινε κακόσημη. Συγκεκριμένα, η μακρά διάρκεια τού όλου ύμνου, που ψάλλεται όση ώρα διαρκεί η Αποκαθήλωση και που αρχίζει με την φράση αυτή, έδωσε λαβή στην μεταφορική χρήση τής φράσης με τελείως διαφορετικό περιεχόμενο. Το ίδιο συμβαίνει και με την φράση «ψάλλω σε κάποιον τον εξάψαλμο», που πάλι η μακρά διάρκεια ανάγνωσης έξι ολόκληρων ψαλμών κατά τον όρθρο έγινε αφορμή να χρησιμοποιηθεί η φράση μεταφορικά για την επιτίμηση κάποιου με λεκτική επίθεση που κρατάει πολλή ώρα!

Από το ΜΕΓΑΛΟ ΣΑΒΒΑΤΟ: «ανάστα, ο Θεός / Κύριος» (τροπάριο από την «πρώτη ανάσταση», μετά το αποστολικό ανάγνωσμα), δηλώνει κατάσταση έντονου θορύβου, σύγχυση, αναστάτωση, ανακατωσούρα· «ο αποθανών δεδικαίωται» (αποστολικό ανάγνωσμα, Ρωμ. 6, 7) αυτός που έχει πεθάνει δεν κρίνεται πια (αν ήταν καλός ή όχι, αν έπραξε σωστά ή όχι κ.λπ.), αλλά θεωρείται δικαιωμένος.

Από την ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ: «χαράς ευαγγέλια» (αναστάσιμο τροπάριο) για εξαιρετικά ευχάριστη είδηση, για μήνυμα που προκαλεί ευτυχία ή μεγάλη ικανοποίηση· «νηστεύσαντες και μη νηστεύσαντες» (Ιωάννης Χρυσόστομος) για να δηλωθεί ότι όλοι καλούνται να συμμετάσχουν σε κάτι (καλό), είτε το αξίζουν είτε όχι· «βάλλω τον δάκτυλον εις τον τύπον των ήλων» (Ιωάνν. 20, 25) καταπιάνομαι με θέμα που ενοχλεί, που μαρτυρεί δυσάρεστη ή οδυνηρή κατάσταση.