Για μια αισθητική τής γραφής

Σε εποχή που η γραπτή επικοινωνία μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών τείνει να παράγει έναν τύπο ανθρώπου που όλο και περισσότερο δεν θα μπορεί να γράψει με το χέρι –εννοώ χρησιμοποιώντας μολύβι, πένα, στυλό–, που δεν θα μπορεί να σχηματίσει τα δικά του γράμματα, τον δικό του τύπο γραφής, τους δικούς του χαρακτήρες γραμμάτων, το δικό του ύφος γραφής, ο «Ανθώνας» (Champ Fleury) τού Ζοφρουά Τορύ (1480-1533), ο οποίος διδάσκει την «Τέχνη και την Επιστήμη των απολύτως ακριβών αναλογιών των Αττικών Γραμμάτων», γίνεται φωνή από την Αναγέννηση, που διδάσκει την αισθητική τής γραφής, την ομορφιά των γραφικών συμβόλων και, έμμεσα, τη σπουδαιότητα τού καλού σχεδιασμού και τής διατήρησης τής μορφής τους.

Με χειμαρρώδη αναγεννησιακό λόγο ο Τορύ, εραστής τής γλώσσας και τής γραφής, με πάθος και πλήθος επιχειρημάτων, που κινούνται από το πεδίο τής επιστήμης έως, κυρίως, το πεδίο τής ευφάνταστης εμπειρικής ευρηματικότητας, υποστηρίζει την ανάγκη σωστά σχεδιασμένης αποτύπωσης των γραμμάτων τού λατινικού αλφαβήτου, τα οποία, ως προερχόμενα από το ελληνικό αλφάβητο, αποκαλεί «αττικά γράμματα». Η φιλοδοξία τού Γάλλου συγγραφέα και εμπνευσμένου σχεδιαστή τής γραφής είναι να αποδείξει ότι τα «αττικά γράμματα» ακολουθούν επακριβώς τις αναλογίες τού σώματος και τού προσώπου τού ανθρώπου. Ότι δηλαδή δεν είναι προϊόντα τυχαιότητας η μορφή, το σχήμα, οι αναλογίες των γραμμάτων τού ελληνικού αλφαβήτου, αλλά ακολουθούν –συνειδητά ή υποσυνείδητα– τις αναλογίες τού ανθρωπίνου σώματος και προσώπου. Σε τελευταία ανάλυση, όλα τα σχήματα των αττικών γραμμάτων ανάγονται –υποστηρίζει ο Τορύ– σε ποικίλους συνδυασμούς τού Ι και τού Ο, σε συνδυασμούς ευθειών και καμπύλων γραμμών.

Οι νεότεροι ιστορικοί τής γραφής τού 20ού αιώνα, γλωσσολόγοι ή φιλόλογοι, υποστηρίζουν πέντε αιώνες αργότερα ότι στις προηγμένες μορφές γραφής, αυτές που υπερβαίνουν τα εικονογράμματα και τα ιδεογράμματα περνώντας σε αφηρημένα σχήματα, το υλικό δήλωσης των γραμμάτων είναι οι γραμμές (ευθείες – καμπύλες) και οι κύκλοι σε μεγάλη ποικιλία συνδυασμών, από τους πιο απλούς μέχρι τους πιο σύνθετους. Έτσι λ.χ. γράμματα τού ελληνικού αλφαβήτου όπως το Γ ή το Λ ή το Τ ή το Π ή το Χ ή το Κ δεν είναι παρά συνδυασμοί ευθειών, ενώ γράμματα όπως το Ο ή το Ρ ή το Β ή το Θ ή το Ω είναι απλοί κύκλοι ή ημικύκλια ή συνδυασμοί ευθειών και καμπύλων γραμμών. Αλλά και γενικότερα στα συστήματα γραφής διαφόρων γλωσσών χρησιμοποιούνται με άλλους συνδυασμούς (σχήματα, σχέδια, μεγέθη) τα ίδια βασικά συστατικά, όπως διδάσκουν οι μελετητές τής γραφής.

Είναι φυσικό, βεβαίως, στις αρχές τού 16ου αιώνα, όταν γράφει ο Τορύ, χωρίς να έχει εμφανιστεί ακόμη η επιστήμη τής γλωσσολογίας (ιδρύεται στις αρχές τού 19ου αιώνα) ή η επιστημονική σπουδή τής γραφής, να υποστηρίζονται στο βιβλίο απόψεις για τη γλώσσα ή τη γραφή (προέλευση, εξέλιξη κ.λπ.) τις οποίες δεν δέχεται σήμερα η επιστήμη. Είναι γνωστό λ.χ. ήδη από τον 19ο αιώνα ότι το ελληνικό αλφάβητο ως προς τους περισσότερους τύπους και τις ονομασίες των γραμμάτων προέρχεται από το σημιτικό αλφάβητο. Ωστόσο, οι Έλληνες είναι αυτοί που διαμόρφωσαν πρώτοι πραγματικό (φθογγογραφικό) αλφάβητο (γι’ αυτό και αποκαλείται «ελληνικό αλφάβητο»), επινοώντας τη δήλωση τής λειτουργίας των φωνηέντων στα οποία στηρίζεται κάθε γλώσσα. Είναι επίσης γνωστό ότι το αλφάβητο τής Χαλκίδας, το δυτικό ελληνικό αλφάβητο, απετέλεσε –μεταφερθέν στην Κάτω Ιταλία (Μεγάλη Ελλάδα)– το λεγόμενο λατινικό αλφάβητο. Αυτά όμως δεν είναι ακόμη γνωστά τον 16ο αιώνα και έτσι στο κείμενο τού Τορύ, από τής πλευράς αυτής, υποστηρίζονται παρωχημένες ή και πεπλανημένες ιδέες. Το ίδιο ισχύει και με τη συνεχή ταύτιση –και σύγχυση– γραμμάτων και δομής τής γλώσσας, που είναι διάχυτη στο κείμενο τού Τορύ και που, δυστυχώς, δεν λείπει τελείως ακόμη και σήμερα.

Από άλλους δρόμους –με πολλές ευαισθησίες, με πλήθος εγκυκλοπαιδικών γνώσεων, με αμέτρητα παραθέματα και αναγωγές στα κείμενα, με εκπληκτικής ευρηματικότητας επινοήσεις, συνδέσεις, συσχετισμούς και ερμηνείες– ο Τορύ επιτυγχάνει να συνεπάρει τον αναγνώστη στον «μαγικό» και γοητευτικό χώρο τής γραφής και τής απεικόνισης τού λόγου και να του δείξει τη «λογική» και τη «γεωμετρία» τού συστήματος τής γραφής. Κατορθώνει να δείξει πώς επικρατεί η συμμετρία στη δήλωση των γραμμάτων και, κυρίως, πώς μέσα από τη συμμετρία και τη γεωμετρική σχέση των στοιχείων που απαρτίζουν τη μορφή των γραμμάτων προκύπτει η αισθητική τους.

Ο θαυμασμός τού Τορύ απέναντι στο κάλλος τής γεωμετρίας των γραμμάτων είναι απέραντος. Γενικά, ο Τορύ σκέπτεται και εκφράζεται για ένα καθαρώς σημειολογικό σύστημα, που είναι η γραφή, με αισθητικούς όρους. Και αυτό είναι διδακτικό και δηλωτικό μαζί μιας παραμελημένης διάστασης τής γραφής, που μπορεί μεν να υπερτονίζεται από τον Τορύ, αλλά δεν παύει να υπάρχει.

Ποιος μπορεί λ.χ. να απορρίψει με απόλυτη βεβαιότητα τη σύλληψη τού Τορύ ότι η γραφή έχει επηρεαστεί από σχήματα οικεία στη ζωή τού ανθρώπου, τα οποία σχετίζονται με το σώμα και το πρόσωπό του, με τα άκρα ιδίως τού ανθρωπίνου σώματος και τα σχήματα που παίρνουν οι κινήσεις τους; Ακόμη και μία σύγχρονη γνωσιακή θεωρία –με άλλους, φυσικά, όρους και άλλες συστηματικές δηλώσεις– θα συμφωνούσε με την άποψη ότι ο εμπειρικός κόσμος τού ανθρώπου αποτελεί ενεργό παρακαταθήκη, από την οποία αντλεί συνεχώς ο άνθρωπος σε όλες του τις εκδηλώσεις, άρα και στη σημειολογική δήλωση τής ανθρώπινης γλώσσας.

Οι γενικεύσεις και υπεργενικεύσεις τού Τορύ, οι φιλοσοφικές, θεοσοφικές και θεολογικές ακόμη προεκτάσεις που δίνει σε ερμηνείες των γραμμάτων, όταν λ.χ. υποστηρίζει ότι «τα γράμματά μας επινοήθηκαν με τη βοήθεια θείας επιφοίτησης» (σ. 77), και η όλη εκστατική θέαση τής μορφής των γραμμάτων είναι στοιχεία υπερβολής που διατρέχουν συχνά τα κείμενα τής εποχής τού Τορύ και που σχετίζονται, βεβαίως, και με τον ίδιο τον χαρακτήρα τού συγγραφέα.

Το βιβλίο τού Τορύ αντιπροσωπεύει, σε πολύ πρώιμη περίοδο και με αναγεννησιακή ευαισθησία και σοφία, μια πρωτοποριακή σύλληψη τής γραφής με δεσπόζουσα διάσταση την αισθητική θεώρηση τής γεωμετρίας των γραμμάτων. Ένα «άρωμα» κάλλους, γνώσης, ευρηματικότητας και ρομαντισμού διαπνέει όλο το κείμενο τού Τορύ, μετατρέποντάς το σε πραγματικό «Ανθώνα» σκέψεων, γνώσεων και συναισθημάτων.