Η ποίηση τής Μεγάλης Εβδομάδος
Οι θεωρητικοί τού ποιητικού λόγου, από τον G. Hopkins μέχρι τον R. Jakobson, από τον P. Valéry μέχρι τον T. S. Eliot και από τον V. Sklovsky μέχρι τον R. Barthes, έχουν δείξει ότι η ποίηση (όπως και οι άλλες τέχνες, ιδίως η μουσική) γίνεται με πολύ απλά συστατικά τής γλώσσας, εντέχνως συνταιριασμένα: με ομοιότητες και διαφορές (αντιθέσεις), με παραλληλισμούς, όπως έχουν χαρακτηρισθεί από τον G. Hopkins. Με ομοιότητες κάθε μορφής: σε ήχους (παρ-ήχηση, συν-ήχηση, ομο-ηχία), σε γραμματικές δομές (ομοιοκαταληξία, ομοιοτέλευτο), σε συντακτικές δομές (συντακτική παραλληλία), σε σημασιολογικά στοιχεία (συνώνυμα), σε ετυμολογικά συστατικά (ομόρριζα), σε μετρικές δομές βεβαίως και σε πιο απαιτητικές ομοιότητες, όπως είναι όλα τα είδη τής μεταφοράς, τής παρομοίωσης και τής εξεικόνισης. Όλες οι μορφές ομοιότητας υπάγονται στον βασικό γλωσσο-επικοινωνιακό μηχανισμό τής επανάληψης, που αποτελεί καίριο μηχανισμό τής ποιητικής γλώσσας. Μέσα στον «παραλληλισμό» ανήκει και η ποιητική αξιοποίηση των διαφορών, ιδίως των έντονων, εστιασμένων και αλληλοαποκλειομένων διαφορών, δηλαδή των αντιθέσεων (αντωνύμων λέξεων, φράσεων κ.λπ.). Κι αυτών η ενεργοποίηση συνιστά βασικό μηχανισμό τού ποιητικού λόγου.
Αυτούς τους ποιητικούς μηχανισμούς τους βιώνουμε στην εκκλησιαστική / λειτουργική ποίηση των ύμνων τής Μ. Εβδομάδος, τού Παρακλητικού Κανόνος και τού Ακάθιστου Ύμνου. ʼγνωστοι και γνωστοί υμνογράφοι τής Ορθόδοξης Εκκλησίας συνέθεσαν στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς αιώνες τους ύμνους που ακούμε τις ημέρες αυτές.
Μερικά παραδείγματα των μηχανισμών αυτού τού ποιητικού λόγου.
Παρήχηση:
«Θάνατον θανάτῳ θανατοῖς, Θεέ μου, θείᾳ σου δυνάμει» (Εγκώμια τής Μ. Παρασκευής)
«Ἔστησαν τὰ τριάκοντα ἀργύρια τὴν τιμὴν τοῦ τετιμημένου, ὅν ἐτιμήσαντο ἀπὸ υἱῶν Ἰσραήλ» (Μ. Πέμπτη)
Συνώνυμα:
«Ἄσπιλε, ἀμολυντε, ἄφθορε, ἄχραντε, ἁγνὴ Παρθένε» (Ακάθιστος Ύμνος)
Ομοιότητες – Αντιθέσεις:
«Μικρὰν φωνὴν ἀφῆκε ὁ ληστὴς ἐν τῶ σταυρῷ, μεγάλην πίστιν εὗρε (Μ. Πέμπτη)
«ἡ μὲν [ἁμαρτωλὸς] ἔχαιρε κενοῦσα τὸ πολύτιμον, ὁ δὲ [Ἰούδας] ἔσπευδε πωλῆσαι τὸν ἀτίμητον· αὕτη τὸν δεσπότην ἐπεγίνωσκεν, οὗτος τοῦ δεσπότου ἐχωρίζετο· αὕτη ἐλευθεροῦτο καὶ ὁ Ἰούδας δοῦλος ἐγεγόνει τοῦ ἐχθροῦ» (Μ. Τρίτη)
Ομοιότητες – Αντιθέσεις – Μεταφορές –Παρομοιώσεις:
«Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας (κρεμᾶται – κρεμάσας, ἐπὶ ξύλου - ἐν ὕδασι). Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται ὁ τῶν ἀγγέλων βασιλεύς. Ψευδῆ πορφύραν περιβάλλεται ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις (στέφανον ἐξ ἀκανθῶν - ὁ βασιλεὺς τῶν αγγέλων, περιτίθεται – περιβάλλεται - ὁ περιβάλλων, ψευδῆ προφύραν - ὁ περιβάλλων τοὺς οὐρανούς ἐν νεφέλαις). Ῥάπισμα κατεδέξατο ὁ ἐν Ἰορδάνῃ ἐλευθερώσας τὸν Ἀδάμ. Ἥλοις προσηλώθη ὁ νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. (ὁ ἐλευθερώσας τὸν ἄνθρωπον [= τὸν Ἀδὰμ] – κατεδέξατο ῥάπισμα, ὁ νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας – προσηλώθη ἥλοις)(Μ. Πέμπτη)
Συντακτική παραλληλία:
«Σήμερον συνέχει – τάφος – τὸν συνέχοντα – παλάμῃ – τὴν κτίσιν,
καλύπτει – λίθος - τὸν καλύψαντα - ἀρετῇ – τοὺς οὐρανοὺς»
Κοινή (σε όλα τα συστατικά της) συντακτική δομή των δύο προτάσεων: ρήμα + υποκείμενο + αντικείμενο σε μετοχή + ουσιαστικό σε επιρρηματική χρήση + αντικείμενο μετοχής (Μ. Παρασκευή)
Ερωτήσεις διαλογικής μορφής (μοιρολόι):
«Οἴμοι, θεῖον τέκνον ! Οἴμοι, τὸ φῶς τοῦ κόσμου ! Τί ἔδυς ἐξ ὀφθαλμῶν μου, ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ; […] Υἱέ μου, ποῦ τὸ κάλλος ἔδυ τῆς μορφῆς σου; Οὐ φέρω καθορᾶν σε ἀδίκως σταυρούμενον.» (Μ. Πέμπτη)
«Ὦ γλυκύ μου ἔαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, ποῦ ἔδυ σου τὸ κάλλος;» (Μ. Παρασκευή)
Από την επαφή με αυτή την ποίηση γεννώνται εύλογα ερωτήματα. Πόσο είναι ευρύτερα γνωστή αυτή η ποίηση, η εκκλησιαστική μας ποίηση; Πόσο η ποίηση τόσων αιώνων ελληνικού ιστορικού βίου, εννοώ την εκκλησιαστική ποίηση τού Βυζαντίου, έχει αξιοποιηθεί σε επίπεδο λογοτεχνίας, γλώσσας, ιστορίας των κειμένων και αισθητκής από το Σχολείο, τη Γενική Εκπαίδευση και την εν γένει επαφή με την ελληνική λογοτεχνική παράδοση;
(Από ομώνυμο άρθρο τού Γ. Μπαμπινιώτη στο «Βήμα τής Κυριακής» 30 Απριλίου 2005)